Hiện
nay, người Hoa ở Việt Nam tập trung sinh sống ở TPHCM và các tỉnh Nam Bộ. Về
mặt lịch sử, những lưu dân Trung Hoa tìm đến Việt Nam từ khá sớm, ít nhất cũng
từ đầu Công nguyên. Cộng đồng người Hoa ở Nam Bộ mới được hình thành cách nay
hơn ba thế kỷ, đa số người Hoa đến Nam Bộ là những cư dân Trung Hoa có nguồn
gốc cư trú ở duyên hải phía Nam Trung Quốc và quá trình nhập cư vào Nam Bộ kéo
dài nhiều thế kỷ. Người Hoa ở Nam Bộ, cùng với người Khmer, người Việt là những
cộng đồng cư dân đã tham dự công cuộc khai khẩn vùng đất Nam Bộ từ rất sớm, khi
vùng đất này hãy còn hoang hóa. Hơn ba thế kỷ qua, cũng là thời gian để định
hình một văn hóa của người Hoa ở Nam Bộ. Đất Nam Bộ cũng là quê hương của người
Hoa, và những cộng đồng cư dân các dân tộc cùng cộng cư với người Hoa là những
anh em bà con ruột thịt. Quả thật, không chỉ là một cách nói hình tượng, mà
thực tế ở Nam Bộ là như vậy, người Hoa đã trải qua bao đời chung sống với người
Việt trong các thị trấn, thị tứ, xóm ấp, với người Khmer trong các phum, sóc,
ruộng vườn, đã có quan hệ hôn nhân với nhau và những thế hệ con lai đã ra đời.
Ở đây, nhiều người Hoa, Khmer, Việt có thể sử dụng khá thành thạo hai hoặc ba
ngôn ngữ trong số các ngôn ngữ Hoa (các nhóm địa phương), Việt, Khmer... Trong
quá trình giao lưu văn hóa với các cộng đồng cư dân Việt, Khmer ở Nam Bộ, người
Hoa không chỉ nhận, mà còn góp vào sự phong phú và đa dạng của văn hóa Việt,
Khmer..., hình thành những đặc điểm của vùng văn hóa Nam Bộ của Việt Nam. Những
cư dân người Hoa đến Nam Bộ đã trực tiếp ảnh hưởng đối với văn hóa của cư dân
đang sinh sống ở đây. ...
Trong
số những lưu dân người Hoa đến Nam Bộ, có không ít thợ thủ công và cả những
nghệ nhân tài giỏi. Những thợ thủ công người Hoa này đã góp vào sự hình thành
các trung tâm sản xuất gốm sứ ở Biên Hòa, Bình Dương, Chợ Lớn, các làng nghề
như Xóm Vôi, Chợ Thiếc, Xóm Cải, v.v... Những hoạt động sản xuất thủ công này
không đơn thuần mang tính kinh tế mà còn cả những yếu tố văn hóa như các cơ sở
gốm sứ của người Hoa. Gốm sứ của người Hoa đã góp phần làm cho gốm sứ của Nam
Bộ phát triển và mang những nét riêng so với các vùng ở Việt Nam. Không chỉ
nghề gốm sứ mà nhiều nghề thủ công khác như thuộc da, thủy tinh, kim hoàn, nhất
là ngành đông y dược,... cũng đã góp phần vào sự đa dạng của văn hóa, kinh tế
của vùng đất Nam Bộ xưa và nay. Những đóng góp, ảnh hưởng của văn hóa Hoa
đối với văn hóa của các cư dân ở Nam Bộ cũng thể hiện khá rõ nét và khá đa
dạng, trước hết là trên phương diện văn hóa vật chất như ăn, ở, mặc, có thể kể
ra rất nhiều yếu tố văn hóa Hoa trong văn hóa Nam Bộ. Đó là những phố cổ của
người Hoa hiện đang tồn tại ở TPHCM trên địa bàn quận 5, quận 6.
Những
khu phố của người Hoa với những sắc màu riêng trong không gian của TPHCM giống
như các “China Town” ở nhiều quốc gia trên thế giới. Đó là những kiến trúc các
miếu đền của người Hoa với một phong cách riêng ở TPHCM và nhiều tỉnh Nam Bộ.
Những kiến trúc tôn giáo của người Hoa cũng đã ảnh hưởng không ít đến kiến trúc
các tín ngưỡng, tôn giáo của người Việt và người Khmer. Có thể thấy kiểu kiến
trúc mái đình ở Cai Lậy (Mỹ Tho) với kiểu các mái chồng xếp lên nhau “thiềm
trùng điệp ốc”, hoặc kiến trúc kiểu chữ Tam của đình Bình Thủy ở Cần Thơ là
những phong cách kiến trúc đền miếu phổ biến của người Hoa. Không ít chùa Khmer
ở Nam Bộ như chùa Khleng ở thị xã Sóc Trăng, là ngôi chùa cổ, nhưng những cột
chùa được sơn mài với những trang trí rút từ các chuyện tích của người Hoa...
Không gian trang nghiêm trong chùa Ông (Quảng Triệu Hội Quán) Ninh Kiều, Cần Thơ (Ảnh: internet)
Người
Hoa đã đến Nam Bộ với một hành trang của các sinh hoạt tín ngưỡng, tôn giáo,
nếp sống truyền thống của văn hóa Trung Hoa, và đã có những ảnh hưởng nhất định
đến đời sống của văn hóa các cộng đồng cư dân ở Nam Bộ. Tuy nhiên, cũng phải
thấy rằng việc truyền bá Nho giáo như kiểu của họ Mạc ở Hà Tiên là một thí dụ,
đó là một thứ Nho giáo đã địa phương hóa, hoặc Nam Bộ hóa. Đó là văn hóa truyền
thống của một số địa phương vốn từ Trung Hoa đã có những thay đổi và chọn lựa
cho thích ứng với vùng đất và cư dân Nam Bộ. Cũng vậy, người Hoa đã đem đến
vùng đất Nam Bộ tín ngưỡng thờ bà Thiên Hậu, Ngũ Hành nương nương, v.v... đã
được các cộng đồng cư dân Việt, Khmer, Chăm dễ dàng chấp nhận và bổ sung vào
các vị nữ thần vốn có của mình như bà Chúa Xứ, Bà Đen, v.v... Những thương nhân
người Việt cũng đã chấp nhận việc thờ cúng thần tài, ông địa của người Hoa, với
niềm hy vọng cho công cuộc kinh doanh, sản xuất của mình. Bàn thờ Thiên của
người Hoa, nay đã phổ biến trong các gia đình của người Việt ở đồng bằng sông
Cửu Long... Quá trình cộng cư với các cộng đồng các dân tộc trên vùng đất Nam
Bộ, văn hóa Hoa đã có sự thẩm thấu, hội nhập, tiếp nhận và giao lưu với các văn
hóa của cộng đồng các dân tộc Việt, Khmer và các dân tộc anh em khác. Quá trình
đó đã giúp các dân tộc hiểu hơn về người Hoa và người Hoa hiểu thêm về các cộng
đồng cộng cư. Từ đó mối quan hệ đoàn kết gắn bó giữa người Hoa với các dân tộc
ở Nam Bộ ngày càng mật thiết, bền chặt hơn. Văn hóa của người Hoa ở Nam Bộ là
một phần trong tài sản văn hóa của cộng đồng các dân tộc ở Việt Nam.
Ngày
nay, bà con người Hoa cùng các dân tộc anh em trong cộng đồng các dân tộc chung
sống trên đất nước Việt Nam Xã hội Chủ nghĩa đang bước vào một thời kỳ lịch sử
mới, sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Văn hóa của người Hoa
đang được bảo tồn và phát huy, là sự góp vào nguồn lực phát triển vùng đất Nam
Bộ trong hiện tại cũng như trong tương lai.